امروزه با توجه به تحولات گسترده در جهان، کشورها با آینده­ای روبرو هستند که انجام برنامه­ریزی راهبردی در امور پژوهش و فناوری برای افزایش بهره‌وری و استفاده بهینه از سرمایه­ های موجود ضرورتی اجتناب ناپذیر است. از سال 1389 با همکاری صاحب­نظران و خبرگان دانشگاهی و دستگاهی و نیز مسئولان پژوهش و فناوری دستگاه‌های اجرایی، بر مبنای نیازهای حال، فرصت‌های آینده و توانمندی‌های دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها و دستگاه‌های اجرایی، موضوع شناسایی، تعریف و تصویب طرح‌های کلان ملی در حوزه‌های مختلف جزء برنامه ­های اصلی دولت قرار گرفت.

همان­طور که از نام طرح ­های کلان مشخص است، ماهیت آن­ها استراتژیک است و اجرای درست آن­ها در افق مورد نظر در ارتقای جایگاه علم و فناوری کشور در آینده سهم بسزایی خواهند داشت. از طرفی اجرای طرح‌های کلان پژوهش و فناوری با تزریق منابع مالی بصورت هدف­مند و به­میزان قابل توجه همراه است. لذا برنامه ­ریزی استراتژیک و منظم پیش از انجام هر عملی از الزامات اساسی موفقیت طرح­های کلان است.

از طرف دیگر ماهیت کلان این طرح ­ها مستلزم همکاری نهادها و سازمان­ها، پژوهشگاه ­ها و دانشگاه ­های مختلف است و بنابراین تفکیک طرح ­ها به طرح­های خرد امری ضروری است. همکاری و تعامل درست میان این نهادها و هماهنگی میان طرح ­های خردتر، جز در قالب یک چارچوب مشخص از پیش تعریف شده میسر نیست. در این چارچوب باید ارتباط میان طرح­ های مختلف در سطوح مختلف مشخص و به صورت علت و معلولی در افق زمانی مورد نظر برای دستیابی به هدف ارایه شوند. به ­علاوه به علت ماهیت بلندمدت، این طرح­ها با تغییر دولت، مجلس، مسؤولین و غیره همراه است، بنابراین باید دقیقاً الزامات اجرایی هر طرح در هر بازه زمانی و پرداخت­ های صورت گرفته به آن از همان ابتدای کار، مشخص و تعریف شود.ارایه­ برنامه­ مدون بدین شکل با ویژگی­ های نقشه راه مطابقت بسیاری دارد. 

نقشه راه عبارت است از روش کشف و توصیف آینده مطلوب و تبیین راه رسیدن به آن به زبانی ساده و قابل فهم برای عمل. تکنیک نقشه راه، یک شیوه برنامه ­ریزی فرآیندی به شکل گام­ به­گام و لایه ­به ­لایه در بستر زمان و معطوف به آینده است. نقشه راه، عنصر پیش ­بینی و برنامه­ ریزی را در خود دارد اما  ویژگی مهم آن این است که ساختاری مبتنی بر زمان دارد و معمولاً به شکل گرافیکی تدوین می­ شود و به ­منظور تدوین، نمایش و ایجاد ارتباط میان برنامه­ های مختلف در سطوح مختلف به ­کار گرفته می­ شود. در نقشه راه برنامه ­ها به صورت علت و معلولی در افق زمانی مورد نظر برای دستیابی به هدف با هم ارتباط دارند. جنس نقشه راه جنس استراتژیک است و در واقع ابزاری یکپارچه­ کننده است که با در نظر گرفتن همه سطوح در موقعیت مسأله مورد نظر به فرآیند برنامه­ ریزی اثربخش کمک شایانی می­کند.

یک نقشه راه کارا در مفهوم خاص باید به سه سؤال زیر پاسخ دهد :

1. ما می خواهیم کجا برویم؟یا اهدافی که نقشه راه در رسیدن به آن کمک خواهد کرد کدامند؟

2. هم اکنون کجا هستیم؟ در چه سطحی از توسعه علم و فناوری قرار داریم؟ سایرین در چه وضعیتی قرار دارند؟

3. چطور می­توانیم به مقصد برسیم؟ چه دانش و فناوریی در R&D مورد نیاز است؟ و چه سیاست هایی برای اجرا نیاز داریم؟ موانع، مشکلات و ریسک­ های موجود کدامند؟

نقشه راه نخستین بار در حوزه­ فناوری در سطح خرد و برای برنامه ­ریزی توسعه فناوری در سطح سازمان و به عبارتی بنگاه مطرح شد. به ­عبارتی نقشه راه فناوری نخست برای تعیین مسیر رشد فناوری شرکت ­ها و سازمان ­ها در سطح خرد توسعه یافت، اما به دلیل انعطاف­ پدیری بسیارِ این روش، به ­تدریج کاربرد آن به سطوح بالاتر از جمله صنعت، دولت، بخش ­های ملی و بین ­المللی و توسعه علم و فناوری هم توسعه یافت.

با استفاده از تکنیک نقشه راه در طرح­ های کلان ملی می­توان برای هر طرح موارد زیر را  مشخص کرد:

1.      می خواهیم کجا برویم؟ یعنی هدف نهایی ما از اجرای طرح چیست و دقیقاً مقصود ما دستیابی به چه سطحی از محصول، فناوری، وضعیت اقتصادی، فرهنگی، سلامت و غیره است؟

2.      هم اکنون کجا هستیم؟ در چه سطحی از توسعه علم و فناوری، وضعیت اقتصادی، فرهنگی، پزشکی و غیره قرار داریم؟ سایر کشورها در چه وضعیتی قرار دارند؟ آیا با توجه وضعیت سایر کشورها نیازی به توسعه­ محصول و فناوری مورد نظر هستیم؟ استفاده از نتایج کار آن­ها به­ صرفه­ تر است یا تولید محصول و فناوری مورد نظر در کشور؟ آیا توسعه محصول و فناوری مورد نظر تا چه افق زمانی ارزش دارد؟ و مواردی از این قبیل.

3.      چطور می­توانیم به مقصد برسیم؟ چگونه طرح­ های خرد را تعریف کنیم؟ چگونه طرح ­های خرد را به نهادها، دانشگاه­ ها و موسسات آموزشی، پژوهشی و فناوری، شرکت‌های دانش بنیان و ... تخصیص دهیم؟ چه دانش و فناوری برای اجرای هر طرح مورد نیاز است؟ روابط علت و معلولی میان طرح­ های خرد چگونه است؟ به چه سیاست هایی برای اجرا نیاز داریم؟ موانع، مشکلات و ریسک­ های موجود کدامند؟ منابع مالی را چگونه به طرح ­ها تخصیص دهیم؟ بر چه مبنایی و در چه فواصل زمانی، طرح­های خرد زیر مجموعه­ هر طرح باید تکمیل و ارزیابی و پرداخت شوند؟ و ...

بدیهی است که یک طرح کلان بدون پاسخ به سوالاتی از این دست، یا نمی تواند به حیات خود ادامه دهد و یا با احتمال زیادی به اهداف از قبل طراحی شده، نخواهد رسید.

دکتر مهدی سجادی‌فر، دبیر علمی ستاد طرح های کلان ملی

انتهای پیام