بدون پرداختن به لزوم بازنگری اولویت های پژوهش و فناوری، سخن گفتن در مورد روش شناسی تدوین سیاست ها و اولویت های پژوهش و فناوری میسر نیست. از این روی، پیش از آنکه به شرح روش شناسی پیشنهادی دبیرخانه شورای عالی عتف برای تدوین سیاست ها و اولویت های علم و فناوری پرداخته شود، الزامات بازنگری این مهم مطرح خواهند شد.

بازنگری اولویت های پژوهشی کشور، پیش از هر چیز برای شورای عالی علوم، تحقیقات و فناوری یک تکلیف قانونی است که هر دو سال یکبار باید انجام گیرد. در کنار این موضوع، اسناد بالادستی جدیدی نیز به مجموعه اسناد بالادستی پیشین اضافه شده اند، که ضرورت این بازنگری در سال آتی را دوچندان می کنند؛ از جمله این اسناد، سیاست های کلی علم و فناوری ابلاغی رهبری و سیاست های ابلاغی برنامه ششم توسعه، هستند.

همزمانی این بازنگری با برنامه ششم توسعه و تصویب شرح وظایف شورای عالی عتف در هیات محترم دولت است، اهمیت این بازنگری را افزون تر نموده است. البته، به جز ضرورت های بیرونی، ضرورت های داخلی نیز وجود داشته و دارند. در واقع، اولویت های دوره های پیشین دچار نقاط ضعفی بوده اند که غالبا آن را عدم یکپارچگی در فهرست اولویتهای پیشین، می دانیم. بنابراین، بازنگری اولویت ها و سیاست های علم و فناوری  به نحوی که این عدم یکپارچگی را برطرف سازد، ضرورتی غیرقابل انکار است. از این رو، کمیسیون تدوین و هماهنگی سیاست ها و اولویت های علم و فناروی شورای عالی عتف، دست به کار تهیه روش شناسی حاضر برای تمامی حوزه های علم، پژوهش و فناوری شد.

در توضیح این روش شناسی، تعریف برخی واژه های کلیدی، برای یکپارچه کردن شیوه اجرای روش ضروری است. بنابراین در زیر برخی تعاریف کلیدی ارائه می شوند:

 اولویت گذاری: فرآیند انتخاب ترکیبی از مسئله و موضوع (راه حل) پیشنهادی است که برای یک یا چند ذی‌نفع کلیدی مهم است.

موضوع: راه حل یا راه حل‌های پیشنهادی برای حل مسئله (فعلی یا آتی) است.

 مسئله: وضعیتی است که در آن فاصله‏ای بین آنچه هست و آنچه باید باشد، وجود دارد.

چالش: شرایط بافتاری و مجموعه عواملی که می‌تواند مسیر آینده جامعه را تحت تأثیر قرار دهد.

حوزه راهبردی: اولین سطح اولویت‌گذاری است که در آن فضای سیاستگذاری و مدیریت کلان کشور به زیرمجموعه‌های خود افراز می‌گردد.

زیر حوزه راهبردی: آخرین سطح افراز نزدیک به بافتار مسئله‌یابی.

قدم بعدی، تشریح گام های روش شناسی پیشنهادی دبیرخانه شورای عالی عتف است. در این مرحله، گام اول، تعیین چالش های سطح کلان؛ گام دوم، تعیین زیرحوزه های راهبردی؛ گام سوم، تعیین چالش های سطح حوزه راهبردی؛ گام چهارم، تعیین مسائل حوزه راهبردی؛ گام پنجم، تعیین موضوعات اولویت دار؛ و گام ششم، تلفیق و تعیین اولویت های سطح کلان است. در هر یک از این گام ها، منابع و مراجعی تحقیقاتی وجود دارند که مطالعه آن ها برای تمامی دست اندرکاران حوزه اولویت گذاری مفید خواهد بود. برای مثال در گام نخست، یعنی هدفگذاری و تعیین چالش های سطح کلان، منابع در چهار بخش چالش های سطح بین المللی، رصد حوزه های فناوری، چالش های سطح ملی و مطالعات اسناد بالادستی به ترتیب شامل، پروژه میلینیوم (15 چالش اصلی دنیا) و  مطالعه کلان روندهای جهان (در 5 حوزه اصلی)، پروژه مکنزی (12 فناوری خط شکن آینده در دنیا)، سالنامه امنیت ملی ( 20 چالش کلان کشور ایران)،  نهایتا سیاستهای کلی ابلاغی علم و فناوری (6 محور)، اولویتهای نقشه جامع علمی کشور (اولویتهای کلان سطح الف، ب و ج) و سیاستهای ابلاغی برنامه ششم توسعه ( 8 محور و 80 بند)، هستند.

در گام دوم نیز، با عنایت به این موضوع که حوزه های راهبردی در واقع حوزه های تخصصی کمیسیون های شورای عالی عتف هستند، دست اندرکاران می توانند زیرحوزه های راهبردی و افراد متخصص در این زیرحوزه های را تعیین کنند. کاربرگ پیشنهادی کمیسیون تدوین و هماهنگی سیاست ها و الویت های شورای عالی عتف در این گام، کاربرگ شماره 2 با عنوان، فهرست بررسی میزان مشارکت خبرگی پنل تخصصی در حوزه راهبردی، است.

گام سوم نیز در سه حوزه چالش های سطح بین المللی در هر حوزه راهبردی، چالش های ملی در هر حوزه و مطالعات اسناد بالادستی مرتبط با حوزه است.

گام چهارم از دو مرحله شناسایی و رتبه بندی مسئله ها تشکیل شده است. در بخش شناسایی، باید دو سوال اساسی را از خود بپرسیم: اول اینکه، آیا بین وضع موجود و وضع مطلوب فاصله وجود دارد؟ و دوم اینکه، افق زمانی تببین مسئله چیست؟ در این راستا دستورالعمل شناسایی مسائل به شرح زیر است:

1-      هدفگذاری مطلوب حوزه راهبردی بر مبنای اسناد بالادستی و کلان روندهای حوزه.

2-      طرح این پرسش که آیا موقعیت فعلی با موقعیت مطلوب فاصله دارد؟

3-      تشخیص مسئله در حوزه راهبردی و ارائه راه حل های مسئله (موضوعات)

4-      طرح پرسش در مورد افق زمانی دستیابی به موقعیت مطلوب.

5-      حل مسئله در بستر زمانی کوتاه مدت یا بلندمدت

بخش دوم از گام چهارم به رتبه بندی مسئله ها می پردازد. برای اینکار می توان از جدولی بهره گرفت که در آن مسئله فعلی یا آتی و زیرحوزه راهبردی مربوط به مسئله، توسط نخبگان و دست اندرکاران آن حوزه راهبردی از بین اعداد صفر تا 9 رتبه ای را اتخاذ کنند. برای این کار کاربرگ شماره 3 تحت عنوان شناسایی مسئله‌های حوزه راهبردی، پیشنهاد می شود.

گام پنجم نیز به شناسایی و رتبه بندی موضوعات اولویت دار می پردازد که برای بخش نخست آن، یعنی شناسایی موضوعات اولویت دار کاربرگ شماره 4 با عنوان موضوعات پیشنهادی برای حل مسائل فعلی و آتی حوزه راهبردی، و برای بخش دوم آن، کاربرگ شماره 5 تحت عنوان وزن‌دهی به معیارهای اولویت‌گذاری در حوزه راهبردی، پیشنهاد می شوند. سپس در کاربرگ شماره 6، با عنوان اولویت‌گذاری موضوعات پیشنهادی در حوزه راهبردی، نظر خبرگان در مورد موضوعات و شاخص های هر زیر حوزه راهبردی سنجیده می شود.

گام ششم، تلفیق و تعیین اولویت های سطح کلان پژوهش و فناوری است. در حین فرایند تلفیق، حفظ یکپارچگی سبد اولویتها، مدیریت همپوشانی‌ها در اولویت‌گذاری حل مسئله‌های کشور و حفظ سلسله مراتب اولویت‌گذاری (دو رویکرد بالا به پایین و پایین به بالا) بسیار حائز اهمیت است.

این روش شناسی، که مراحل مختلف آن توضیح داده شد، به منظور یکپارچه تر کردن اولویت های پژوهشی کشور و نظم دهی بیشتر به روند تدوین آن ها در کمیسیون های تخصصی شورای عالی علوم، تحقیقات و فناوری به وجود آمده است. به نظر می رسد که با توجه به ضرورت هایی که در ابتدای این نوشتار ذکر شد، علیرغم تخصص هر یک از کمیسیون ها در حوزه های خود، به کار بردن این روش شناسی خالی از فایده نباشد.

سید فرهنگ فصیحی، دبیر کمیسیون تدوین و هماهنگی سیاست­ها و اولویت­های علم و فناوری شورای عالی عتف